Kaşgarlı Mahmud Kimdir? Hayatı ve Eserleri

Kaşgarlı Mahmud 11. yüzyıl ünlü Türk dilbilimcisi olup, eserleriyle dünya çapında tanınmış bir yazardır. Divanû Lügati’t-Türk adlı eseri Türk dilindeki ilk ansiklopedi ve sözlük olup, Kaşgarlı Mahmud denildiğinde akla ilk gelen yapıt olmuştur.

Günümüzde de hala İstanbul’da muhafaza edilen bu eserde Kaşgarlı Mahmud Türk dilini Araplara tanıtmayı amaçlamış ve bu yüzden eserini Arapça ve Karahanlı Türkçesi ile yazmıştır.  Bu eser tüm dünyada Türkoloji bilimiyle uğraşan bilim insanlarına kaynaklık yapmaktadır.

[renkbox baslik="Abdal Musa Kimdir? Hayatı ve Eserleri
" link="https://bilgihanem.com/abdal-musa-kimdir/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2017/04/abdal-musa-kimdir-hayati-ve-eserleri.jpg" renk="mavi" yenisekme="evet"][/renkbox]

Kaşgarlı Mahmud eserini icra etmeden önce Türklerin yaşadığı yerleri gezmiş, yıllarca araştırma yapmış ve gelenek göreneklerine kadar her ayrıntıyı incelemiştir. Sonunda Türk diline büyük katkılar sağlamış ve Türk edebiyatında unutulmaz bir yere sahip olmuştur. Bu makalemizde sizlere Kaşgarlı Mahmud’un hayatı, eserleri ve Türk kültürü için önemini anlatmaya çalışağız.

Kaşgarlı Mahmud Kimdir?

Kaşgarlı Mahmud 11.yüzyılda yaşamış sözlük düzenleme, derleme ve yazma işi yapan sözlükbilimcidir (leksikograf). Özellikle Türk dilleri ile ilgili yaptığı çalışmalarla tanınmıştır. Kaşgarlı Mahmud’un asıl adı Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed El Kaşgari'dir. Karahanlılar dönemindeki ilk Türk bilgini olan Kaşgarlı Mahmud’a Divân-ü Lügati’t Türk adlı eseri büyük ün kazandırmıştır.

Kaşgarlı Mahmud’un Hayatı

Kaşgarlı Mahmud 1008 yılında Kaşgar’da doğmuştur. Kaşgarlı Mahmud’un Karahanlı hanedan soyundan gelindiği bilinmektedir. Babası Karahanlı soyundan olan Muhammed bin Hüseyin, annesi ise Bibi Rabiy’a al-Basrî’dır. Kaşgarlı Mahmud’un ailesi önceleri Barsgan şehrinde yaşarken, sonradan Kaşgar şehrine yerleşmişlerdir. Kaşgar ili o yıllarda bilim ve sanatın merkezi olan bir şehirdir. Karahanlılar Devleti’nde Yağan Tekin’in eşi Hanısı, devletin başına kendi oğlu İbrahim’i geçirmek için diğer şehzadeleri zehirlemiş ve o sırada Kaşgarlı Mahmud’un babası da zehirlenmiştir.

Bu art arda ölümlerden sonra İbrahim Han Karahanlı Devleti’nin hükümdarı olmuş ve Kaşgarlı Mahmud zehirlenmeden kaçmayı başarmıştır. Fakat İbrahim Han, onu her yerde arattığı için, göçebe bir yaşam tarzını benimsemiş ve her gittiği yerde farklı bir ad kullanmıştır. Asil bir soydan gelen Kaşgarlı Mahmud, eğitim konusunda kendisini geliştirmiş, Arapça ve Farsça öğrenmiştir. Saciye ve Hamidiye Medresesinde öğrenim görmüş, kendini Türk dilbilimi üzerine araştırmalar yapmaya adamıştır.

[renkbox baslik="Nene Hatun Kimdir? Hayatı Hakkında Bilgi
" link="https://bilgihanem.com/nene-hatun-kimdir/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2017/11/nene-hatun-kimdir-hayati-hakkinda-bilgi.jpg" renk="gri" yenisekme="hayir"][/renkbox]

Türk dilleri hakkında detaylı bilgi sahibi olmak amacıyla, Türklerin yaşadığı Orta Asya ve Anadolu’ya gitmiş ve hemen ardından, Bağdat’a varmıştır. Ayrıca Kaşgarlı Mahmud ömrünün 15 yılını bu araştırmalar için harcamıştır. Yaptığı gezilerde Türkçenin her yörede farklı lehçelerle konuşulduğuna tanık olmuş ve Türklerin gelenek göreneklerini de en ince ayrıntılarıyla incelemiştir. Hakaniye, Argu, Çiğil, Kıpçak, Kepenek şivelerini iyice öğrenmiş ve bu sırada Arapça ve Farsça konusunda da kendisi geliştirmeyi başarmıştır.

Kaşgarlı Mahmud 1057 yılında Kaşgar’dan ayrıldığında kendisi için bir yerleşim yeri bulmakta güçlük çekmiş ve Türklerin çoğunlukla yaşadığı bir yere yerleşmeye karar vermiştir. Ayrıca bilimsel konularda da gelişmiş bir şehir seçmesi gerektiği için Bağdat’a yerleşmiştir. Bu bilgilere Kaşgarlı Mahmud’un eserlerinden ulaşılmış ve Kaşgarlı Mahmud’un Bağdat’ın kültür ve bilimin merkezi olduğunu belirttiği görülmüştür.

Kaşgarlı Mahmud’un Bağdat’tan Geri Dönüşü

1080 yılında Kaşgarlı Mahmud, Kaşgar’a dönmeye karar vermiştir. Geri döndüğünde ise artık ünlü ve ülkenin ileri gelen bilim adamlarından biri olarak tanınmakta ve etrafında binlerce ziyaretçi ile karşılanmaktaydı. Mahmudiye Medresesinde çeşitli ilimlerde dersler vermiş ve sayısız öğrenci yetiştirmiştir.

Kaşgarlı Mahmud’un Ölümü

Kaşgarlı Mahmud 1105 yılında yaşama gözlerini yummuştur. Ders verdiği Mahmudiye Medresesi yakınlarında Mahmudiye Mezarlığında toprağa verilmiştir. Ölümünün ardından öğrencileri tarafından mezarı türbe olarak inşa edilmiş ve günümüze gelinceye dek dört kez restore edilmiştir.

Kaşgarlı Mahmud'un Türbesi

Kaşgarlı Mahmud'un türbesi doğum yaşadığı yer olan Kaşgar'da yer almaktadır. Kaşgar ise Doğu Türkistan'da yer alan tarihi bir şehirdir. Kaşgarlı Mahmud Türbesi’ne bakıldığında göz alıcı detaylara rastlamak mümkün. Özellikle Doğu Türkistanlı bir ressam tarafından çizilen Kaşgarlı Mahmud’u çalışırken gösteren bir resim yer almaktadır. Öte yandan türbede Kaşgarlı Mahmud sandukasının yer aldığı bir oda, Kuran-ı Kerim okuma salonu ve bir de müze bölümü bulunmaktadır. Müzede değerli bilim adamlarına ait kitaplar, bazı el yazması eserler, Kuran-ı Kerimler bulunmakta ve Uygurlar’a ait yapıtlara da rastlanmaktadır. Özellikle Budizm inanışına dair eşyalar yer almaktadır. Türbenin süslemesinde de tavanda ahşap malzeme kullanılmış ve Uygurların süsleme sanatlarından faydalanılmıştır.

Kaşgarlı Mahmud’un Eserleri

Kaşgarlı Mahmud’un günümüze kadar uzanan dünya çapında bilinen eseri Divanû Lügati’t Türk yani Türkçe adıyla Türk Dilleri Sözlüğü'dür.  Bu eser için dört yıl emek veren yazar Kaşgarlı Mahmud, 1072 yılında Bağdat şehrinde kitabı yazmaya başlamış ve iki yıl sonra 12 Şubat 1074 tarihinde bitirmiştir. Eser bittikten sonra iki yıl içinde dört kez daha eseri baştan sona inceleyen Kaşgarlı Mahmud, kitabına son halini vermiş ve 1077 yılının Ocak ayında bitirmeyi başarmıştır. Kaşgarlı Mahmud, Abbasi Halifesi Muktedi Biemrillah'a eseri sunmuştur.

Divanû Lügati’t Türk eseri günümüzde İstanbul Millet Kütüphanesinde korunmaktadır. Kaşgarlı Mahmut’un Karahanlı Türkçesi ile yazdığı Divanû Lügati’t Türk adlı eserini yazma amacı Araplara Türkçeyi tanıtmak ve Türkçenin değerini korumaktır. İçeriğine bakıldığında, Arap harfleriyle yazılmış olan bu sözlükte 7500 adet Türkçe sözcük yer almaktadır. Ayrıca Kaşgarlı Mahmud bu ölümsüz eserinde sav, sagu ve koşuklara da yer vermiştir.

Kitabın önsözünde Kaşgarlı Mahmud'un Türkler hakkında verdiği bilgiler ve bir de dünya haritası bulunmaktadır. Bu haritada Türklerin yaşadığı yerler gösterilmektedir. Divanû Lügati’t Türk, Türklerin bilinen en eski sözlüğü konumundadır. Kaşgarlı Mahmud’a ait bir diğer yapıt da Kitabu Cevahirü'n Nahv Fi Lugati't Türk adlı Türkçenin ilk gramer kitabı olan eserdir. Bu eser günümüze kadar ulaşamamış olup nerede olduğu da tam olarak bilinmemektedir.