Anadolu 3. zaman boyunca düzleşme gösteren ve bu düzleşmesini 4. zamanda yükselme ile tamamlayarak bugünkü şekline ulaşan, yükseltisi fazla yer şekillerinin oluşturduğu bir bölgedir. Türkiye sınırları içerisinde kalan Anadolu’da bu özelliğine bağlı olarak akarsular sayesinde derin vadilerle parçalanmış ve çevresi içerisinde yüksek kalan yerler olan plato oluşumu çok fazla görülür.
Platolar yüksekliğe bağlı olarak Anadolu’nun çeşitli yerlerinde ortaya çıkarken, oluştuğu bölgenin yapısına göre 4 farklı oluşumla meydana gelmiştir. Plato bakımından zengin olan Türkiye’nin 7 coğrafi bölgesinde de çeşitli oluşumlarla ortaya çıkmış dağlar ve ovalar arası geçiş bölgeleri bulunmaktadır.
[renkbox baslik="Türkiye’de Görülen Toprak Çeşitleri Nelerdir?" link="https://bilgihanem.com/turkiye-toprak-cesitleri/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2015/02/turkiyede-gorulen-toprak-cesitleri-nelerdir.jpg" renk="yesil" yenisekme="evet"][/renkbox]
Plato en basit ifadeyle akarsular tarafından derin vadilerle yarılmış düzlüklerdir. Ülkemiz engebeli ve dağlık bir coğrafi yapıya sahip olmasına rağmen plato sayılarımız da bir hayli fazladır. Platoları yaran akarsular çok derin vadiler oluşturduğundan, bu sulardan tarım alanında yararlanılamaz.
Plato (Yayla) Nedir?
Dağların yükseltilerinden ovaların alçaklığına geçiş arasında bir bölgeyi oluşturan yeryüzü şekli olarak adlandırılabilir. Platolar akarsular tarafından derin bir şekilde vadilerle parçalanarak oluşumlarını tamamlarken bu şekilleri ile de çevresindeki düzlüklerin yükseklik olarak üzerinde kalırlar.
Dağlardan inen akarsular platoları derin vadilerle ayırarak oluşmasından yola çıkarak aşınma şekli olduğu söylenebilir. Akarsularla derince parçalanmış hafif engebeli, çoğunlukla geniş saha kapsayan yüzey şekilleridir. Ayrıca platolarda eğim fazla olması oluşan şeklin basamaklı bir görüntü oluşturmasına da yol açar. Platolar, ovalardan sonra nüfusun en çok yoğunlaştığı ikinci bölgelerdir.
Genel olarak ortalama yükseltisi 1000 metrenin üzerindedir. Tahıl tarımına ve küçükbaş hayvancılık yapmaya uygun yerlerdir. Bazı platolarımızda yaylacılık faaliyeti yapıldığından, halk arasında platoya yayla da denmektedir. Ancak plato bir yeryüzü şekli, yayla ise bir yerleşim yeridir.
Platoların Genel Özellikleri Nelerdir?
Platoyu en yalın şekilde akarsular tarafından yarılmış vadiler arasında yer alan geniş düzlükler olarak tanımlayabiliriz. Yazımızın ilerleyen kısımlarında türlerinden ve ülkemizde yer alan platolardan bahsetmeden önce genel özelliklerini şu şekilde bir araya getirebiliriz;
- Genellikle dağlardan denizlere doğru inen akarsular tarafından yarılarak meydana gelmişlerdir.
- Dağlar ve ovalar arasında kalan geniş düzlüklerdir.
- Eğimli veya basamak şeklinde arazi yapısına sahiptir.
- Halk arasında yayla ismi ile de bilinmektedir.
- Yaylalar yaz aylarında hayvancılık yapmak için tercih edilir.
- Farklı şekillerde oluşmakla birlikte geneli aşınma sonucunda meydana gelmiştir.
- Vadilerin arasında kalan alçak platolar tarım için elverişlidir. Buralarda daha çok tahıl yetiştiriciliği yapılmaktadır.
- Düz alanlar olduğu için ulaşımı engellemez bu nedenle de otoban yapımında kullanılabilir.
- Yüksek olan kısımlar kışın çok soğuk yazın ise serindir. Bu nedenle yerleşim yeri olarak tercih edilmez. Sıcak bölgelerde insanlar yazın serinlemek için bu yüksek yaylalara çıkarlar.
Oluşumlarına Göre Plato Çeşitleri Nelerdir?
Tarım ve hayvancılık alanında kullanılan platolar ülke ekonomisine de ciddi oranda katkı sağlamaktadır. Oluşum şekillerine göre farklı şekilde fayda sağlanan platoların bir bölümü geçici yerleşim yerleri olarak kullanılır ki buna yayla ismi verilir. Buralarda genellikle hayvancılık yapılır.
Daha düz ve alçak olan yerlerde ise genellikle kuru tarım yapılarak tahıl yetiştirilir. Düz alanlar olduğu için ulaşım açısından uygun yerlerdir. Yerleşim alanı açısından elverişli olan bu yerler imar ve inşaat gibi maliyet açısından da uygundur. Oluşumlarına göre platolar şu şekilde sınıflandırılmaktadır;
Aşındırma (Aşınım) Platoları
Yer şekillerinin akarsu, rüzgâr, sel ya da buzul gibi dış kuvvetlerin uyguladığı baskı sonucu aşınması ile ortaya çıkan yeryüzü şekli, tektonik olayla karşılaşacak ve yükselme ya da alçalmaya başlayacaktır.
Bu durum sonucunda yüksek kalan yerler akarsu ile aşındırıldığında eğimli bir yapı kazanarak aşındırma platolarını oluşturacaktır. Orojenik yeryüzü şekillerinin oluşumu gibi ya kırıklı, ya kıvrımlı ya da volkanik patlamalar sonucu oluşabilmektedir. Marmara Bölgesinde yer alan Çatalca – Kocaeli Platosu ile Karadeniz Bölgesinde yer alan Perşembe Platosu aşınım platolarıdır.
Tabaka Düzlüğü (Yatay Duruşlu) Platoları
Yeryüzü üzerinde bulunan ve diğerlerine göre daha sert ve daha yüksekte olan düzlüklerin akarsu aşındırması sonucu eğimli bir şekilde ortaya çıkması ile oluşan yeryüzü şeklidir. Bu türlere örnek verecek olursak genellikle İç Anadolu Bölgesi’ndekileri gösterebiliriz. İç Anadolu’daki Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok ve Uzunyayla platosu tabaka düzlüğü plato tipleridir. Bunlardan başka Ege Bölgesi’ndeki Yazılıkaya ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki Gaziantep platoları da bu başlık altında incelenebilir.
Lav (Volkanik) Platoları
Yer kabuğunun zayıf noktaları olan çatlaklardan yeryüzüne çıkan lav toprağa akarak, toprakta kalın bir tabaka oluşturur. Kalın bir tabaka halinde yeryüzünde kalan bu tabakanın yüksekte kalan kısımları akarsu tarafından aşındırılırsa, lav tabanlı plato oluşumu gözlenebilir.
Eskiden faaliyet gösteren, sönmüş yanardağ çevrelerinde sıklıkla görülen lav platoları, tarım alanında en verimli topraklara sahip yerler olarak kabul edilmektedir. Ülkemizdeki en yüksek plato türleri volkanik olanlardır. Bu alanlarda toprak çok verimli olduğundan sadece tarım için değil ormanlık alanların oluşturulması için de elverişlidir.
Çayır ve iğne yapraklı ağaçlar rahatlıkla yetişir. Yağır rejimi açısından yazları kurak ve sıcak geçmez. Bu bakımdan da insanların yerleşim yerleri kurmalarını sağlayacakları uygun yerlerdir. Ülkemizdeki volkanik platolar; Erzurum – Kars ve Ardahan platolarını örnek verebiliriz.
Karstik Platolar
Yeryüzü şeklini oluşturan kayaların kaya tuzu, alçı taşı ya da kireç taşı gibi erimesi kolay olan kayaçlardan oluşmuş olduğu bölgelerde ortaya çıkan yeryüzü suları, kayaçları düzleştirerek çevresine göre yüksek bir alan olmasını sağlar. Akarsuyun da bu karstik bölgeyi aşındırması sonucu karstik plato oluşumu tamamlanmış olur.
Türkiye’de en çok karstik yeryüzü şekline sahip olan bölge Akdeniz Bölgesi'dir. Akdeniz Bölgesindeki Taşeli Platosu ve Antalya’nın batısındaki Teke Platosu karstik platolara örnektir.
[renkbox baslik="Sel Nedir? Nedenleri, Sonuçları, Çeşitleri ve Önleme Yolları Nelerdir?" link="https://bilgihanem.com/sel-nedir/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2017/02/sel-nedir-nasil-olusur.jpg" renk="yesil" yenisekme="hayir"][/renkbox]
Bu bölgeler geçirimli arazi yapısına sahiptir ve taban suyu düşük olduğu için toprak verimsizdir. Dolayısıyla da yerleşim yerleri için çok fazla tercih edilmezler. Nüfusun daha seyrek olduğu bölgelerdir.
Türkiye’nin Platoları Nelerdir?
Türkiye dağlık ve engebelik bir coğrafi yapıya sahip olduğu için platolar oldukça geniş yer kaplamaktadır. Bunun sebebi ise üçüncü ve dördüncü jeolojik zamanlarda gerçekleşen toplu yükselmelerdir. Derin vadilerde yer alan platolar ise bu yükselmelerin en net kanıtıdır. Ülkemizde bölgelere göre plato veya yayla isimleri şu şekildedir;
- İç Anadolu Bölgesi: Obruk Platosu, Tuz Gölü ve Konya Ovası’nın güneyine düşen alanı kaplayarak, batısında yer alan Cihanbeyli Platosu ve kuzeydoğusundaki Kızılırmak yayı içerisinde bulunan Bozok Platosu İç Anadolu bölgesinin başlıca platolarını oluştururlar. Genel özellikleri kumlu, killi ve kireçli olan bu platoların ortalama yükseltileri ise 1000- 1500 metre arasında değişmektedir.
- Doğu Anadolu Bölgesi: Volkanizma olayları sonrası oluşan platoların Türkiye’nin en yüksek dağlar olma özelliği biraz da bulunduğu bölgenin yükseltisinden gelmektedir. Lavların düzleşerek aşınması sonucu oluşan Doğu Anadolu platolarından en önemlileri Erzurum, Ardahan ve Kars platolarıdır.
- Güney Doğu Anadolu Bölgesi: Bölge neredeyse tamamen platodan oluşsa da en çok bilinenleri Şanlıurfa ve Gaziantep platolarıdır.
- Akdeniz Bölgesi: Karstik özellikte olan Taşeli ve Teke platoları.
- Marmara Bölgesi: Çatalca ve Kocaeli platoları her ne kadar yükselti bakımından diğer platolara göre alçak da kalsa, bulunduğu alanda akarsu tarafından aşındırıldıkları için plato özelliği gösterirler.
- Karadeniz Bölgesi: Aşınım şeklinde oluşan Perşembe Platosu.
- Ege Bölgesi: Yazılıkaya, Araburun, Keman, Karamart ve Bayat platoları. Bunların yanında Sakarya, Gediz ve Büyük Menderes nehirlerinin parçaladığı alan, geniş bir plato görünümüne sahiptir.
