Akarsu Nedir? Türkiye’nin Akarsuları ve Özellikleri Nelerdir?

Akarsular yeryüzünün şekillenmesinde oldukça önemli bir paya sahiptir. Akarsular gerek doğadaki canlılar, gerek insanlık için yüzyıllardır içme suyu kaynağı olarak kullanılmıştır. Tüm akarsular yer çekimi ve eğim sebebiyle iniş aşağı akarlar. Akarsuların hızı taşıdıkları suya, akarsu yatağının eğimine ve daralıp genişlemesine göre değişmektedir.

Eğer yatak daralır ve su çoğalırsa akarsu hızı artar, tam tersi yatak genişleyince hız yavaşlamaktadır. Akarsuları küçükten büyüğe doğru tanımlayacak olursak; en küçük akarsu deredir, derelerin birleşmesiyle çay, bunların ikisinin birleşmesiyle de ırmaklar oluşmaktadır. Genel olarak tatlı sudan meydana gelen akarsular insanların temel su ihtiyacını karşılamaktadır.

[renkbox baslik="Dere Nedir? Nasıl Oluşur? Özellikleri Nelerdir?
" link="https://bilgihanem.com/dere-nedir/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2017/05/dere-nedir-nasil-olusur-ozellikleri-nelerdir.jpg" renk="yesil" yenisekme="evet"][/renkbox]

İçme suyu olarak kullanımının yanında taşımacılık, spor, enerji üretimi, tarımsal alanları sulama gibi faaliyetlerde de akarsulardan yararlanılmaktadır. Değişen yağış miktarları ve sıcaklık akarsuların taşıdığı su miktarını doğrudan etkilemektedir. Buna bağlı olarak farklı iklimlerdeki akarsu rejimleri birbirinden farklı olmaktadır.

Akarsu Nedir?

Akarsu yeryüzünde ve yer altında belli bir yatak içerisinde, sürekli veya zaman zaman akan sudur. Başka bir ifadeyle ise akarsu; yağmur, kar, buz ve kaynak sularının belli bir yatak içinde toplanıp, yeryüzünün eğimi boyunca akan su olarak tanımlanabilir.

[renkbox baslik="Ova Nedir? Oluşumlarına Göre Ovalar? Türkiye’deki Ovalar
" link="https://bilgihanem.com/ova-nedir/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2014/11/ova-nedir-olusumlarina-gore-ovalar-turkiyedeki-ovalar.jpg" renk="mavi" yenisekme="hayir"][/renkbox]

Akarsular erimiş madensel tuzlar açısından zengindir. İnsanlık tarihinin başlangıcından bu yana akarsulardan yararlanıldığı için, eski çağlarda da günümüzde de yerleşim merkezleri akarsu kenarlarına kurulmuştur. Kıyı bölgelerindeki akarsular direkt denize dökülürken, karasal iklim yaşanan iç bölgelerde veya çöllerdeki akarsuların büyük kısmı buharlaşma ile yok olmaktadır

Akarsu İle İlgili Bilinmesi Gereken Bazı Terimler

Akarsu Havzası

Akarsuyun tüm kollarının toplandığı bölgeye akarsu havzası adı verilmektedir. Akarsu havzası akarsuyun kaynağı ile ağzı arasında, akarsuya su veren tüm alanı kapsamaktadır. Sularını denize ve okyanusa ulaştırabilen akarsulara açık havza; sularını denize ulaştıramayan, bir göle, bataklığa döken veya çölde buharlaşarak yok olan akarsu havzalarına ise kapalı havza denmektedir.

Akarsu Debisi

Akarsu debisi veya akımı, akarsuyun herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen su miktarını ifade etmektedir. Akarsu debisi genellikle m3/sn olarak ifade edilir. Akarsuyun debisi yağış miktarı, kaynak suları, zeminin özelliği, yağış tipi, sıcaklık ve buharlaşma gibi etmenlere bağlı olarak yılın farklı zamanlarında değişkenlik göstermektedir.

Akarsu Vadisi

Akarsuyun içinde aktığı yatağı aşındırmasıyla oluşmuş çukurluklara akarsu vadisi denir.

Akarsu Rejimi

Akarsu akımının yıl içerisinde gösterdiği değişimlere akarsu rejimi denmektedir. Kar erimelerinin ve yağışların fazla olduğu yerlerde akarsu rejimi yükselirken; sıcaklık ve buharlaşmanın fazla, yağışların az olduğu yerlerde akarsu rejimi düşmektedir. Buna bağlı olarak 3 tip akarsu rejimi görülmektedir.

• Düzenli Rejimli Akarsu; Akarsuyun taşıdığı su miktarının yıl içinde çok fazla değişkenlik göstermediği akarsu rejimidir. Yağışın düzenli olduğu ekvatoral bölgelerde bu tip akarsu rejimi görülmektedir.
• Düzensiz Rejimli Akarsu; Akarsu akımının yıl içerisinde çok büyük değişkenlikler gösterdiği akarsu rejimidir. Yağış rejiminin düzensiz olduğu muson, savan ve karasal iklim görülen yerlerde düzensiz akarsu rejimi görülmektedir.
• Karma Rejimli Akarsu; Nil nehri gibi farklı iklim bölgelerinden geçen akarsuların rejimidir.

Su Bölüm Çizgisi

İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra su bölüm çizgisi denir. Genellikle dağların doruk noktalarından geçmektedir.

Akarsu Kaynağı

Akarsuyun doğduğu yer, alandır.

Akarsu Yatağı

Akarsuyun içinde aktığı eğimli, çukur alana akarsu yatağı denir.

Akarsu Ağzı

Akarsuyun göl, deniz, okyanus veya bir başka akarsuya döküldüğü yere akarsu ağzı denir.

Akarsu Kolu

Genel olarak akarsudan daha küçük, ana akarsuya havzada karışan her bir akarsuya akarsu kolları adı verilmektedir.

Akarsu Ağı (Akarsu Drenajı)

Akarsu havzasının içindeki kollarıyla birlikte oluşturduğu ağa akarsu ağı denmektedir. Akarsu havzasının eğimine, zemini oluşturan taşların yapısına göre değişik tipte akarsu drenajları oluşmaktadır.

Türkiye’deki Akarsuların Özellikleri

Ülkemiz akarsu açısından oldukça şanslı bir ülkedir. Genel olarak içme suyu, taşımacılık, balıkçılık, enerji üretimi ve turizm alanlarında faydalanılan akarsularımızın genel özellikleri şunlardır;

• Türkiye’nin yarımada olması ve Kuzey Anadolu – Toros Dağları’nın uzanış biçiminden dolayı akarsularımızın boyları kısadır.
• Kışın yağan karların erimesi sebebiyle, ülkemizdeki akarsuların akımları en yüksek seviyeye ilkbahar aylarında ulaşır.
• Hidroelektrik enerji potansiyelleri yüksektir.
• Çoruh, Fırat, Dicle, Aras ve Kura gibi akarsular ülkemiz sınırları içerisinde doğup, ülke dışına dökülen akarsulardır.
• Meriç ve Asi nehirleri ülke sınırları içinde doğup, ülkemiz içinden geçerek denize dökülürler.
• Akarsularımızın akış yönü genellikle doğu – batı yönündedir.
• Sınırlarımız içerisinde doğup, kendi sınırlarımızda kıyıya dökülen en uzun akarsuyumuz 1355 km uzunluğundaki Kızılırmak’tır.
• Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi’nde yatak eğimleri fazla olduğundan buradaki akarsular derin vadiler içinden akmaktadır. Böyle akan akarsularda taşkınlar olmaz, fakat Meriç nehrinde hemen her sene taşkınlar meydana gelmektedir.
• Karadeniz Bölgesi’nde yağışlar düzenli ve sürekli olduğundan buradaki akarsular her zaman bol su taşırlar.
• Karadeniz Bölgesi en geniş açık havzaya sahip bölgedir, ülkemiz akarsularının üçte biri Karadeniz’e dökülür.
• Marmara Bölgesi’ndeki akarsuların havzaları dar, boyları kısadır.
• Ege Bölgesi’nde eğim az olduğu için bu bölgedeki akarsular menderesleri meydana getirmişlerdir.

Türkiye’nin Başlıca Akarsuları

Karadeniz’e Dökülenler

Çoruh Nehri: En önemli kolları Doğu Anadolu’dan gelen Tortum ve Oltu Çayları’dır. Oldukça derin bir vadi içinde aktığından rafting sporları için elverişlidir. Gürcistan’dan denize dökülür.

Yeşilırmak: Üç ana koldan doğan nehrin en uzun kolu Kelkit’tir. Kelkit Erzincan’dan doğar, Erbaa Ovası’na gelir, burada Yeşilırmak kolu ile birleşerek Çarşamba Deltası’ndan Karadeniz’e dökülür.

Kızılırmak: Sınırlarımız içerisinde doğup, yine sınırlarımız kıyılarından denize dökülen akarsuyumuzdur. En uzun kolu Sivas’tan gelir. Bafra Ovası’ndan denize dökülür. Üzerinde Hirfanlı ve Altunkaya Baraj Gölleri bulunmaktadır.

Harşit: Trabzon ve Gümüşhane Dağları’ndan doğar.

Bartın Çayı: Küre Dağları’ndan doğar.

Sakarya Nehri: Afyon’un kuzeyindeki Emir Dağları’ndan doğar. Porsuk ve Ankara Çayları’nı alarak Adapazarı Ovası’ndan denize dökülür.

Marmara Denizi’ne Dökülenler

Susurluk Çayı: Simav yakınlarından doğar. Karacabey Ovası’nı geçtikten sonra Nilüfer Çayı ile birleşir ve denize dökülür.

Ege Denizi’ne Dökülenler

Meriç: Kaynağını Bulgaristan topraklarından alan Meriç Nehri Türkiye – Yunanistan sınırlarını oluşturur.

Gediz: İç Anadolu’daki Murat Dağı’ndan doğar. İzmir Körfezi’nin kuzeybatısından denize dökülür. Üzerinde Demirköprü Barajı bulunmaktadır.

Küçük Menderes: Bozdağlardan doğar, Kuşadası Körfezi’nden denize dökülür.

Büyük Menderes: Kaynaklarını İç batı Anadolu’dan, Menteşe ve Göller Yöresinden almaktadır.

Akdeniz’e Dökülenler

Ceyhan: Kaynağını Elbistan havzasını çevreleyen dağlardan alır. Kahramanmaraş’taki Aksu ile birleşir, Çukurova’ya gelir ve İskenderun Körfezi’nden denize dökülür.

Seyhan: Aladağ ve Bolkar Dağları’ndan doğar, Göksu kolu ile birleşerek Adana’dan geçer, Mersin Körfezi’nden denize dökülür. Üzerinde Seyhan Barajı kurulmuştur.

Asi: Lübnan’dan doğar, Antakya’nın doğusundan ülkemize girer ve Samandağ yakınlarından Akdeniz’e ulaşır.

Aksu: Kaynağını Isparta yakınlarındaki Eğridir Gölü ve Davras Dağları’ndan alır, Antalya’dan denize dökülür.

Göksu: Taşeli Platosu’ndan kaynağını alan Göksu Nehri Silifke Ovası’ndan denize ulaşır.

Basra Körfezi’ne Dökülenler

Fırat: Kaynağını topraklarımızdan alıp, sınırlarımız dışından denize dökülen en uzun akarsuyumuzdur. Önemli iki kolu olan Karasu ve Murat Keban Barajı’nda birleşir. Gaziantep ve Şanlıurfa Platoları’nı geçtikten sonra sınırlarımızı terk ederek Suriye’ye girer. Buradan da Irak’tan geçer, Dicle ile birleşir ve Basra Körfezi’ne dökülür. Üzerinde Atatürk, Keban ve Karakaya Barajları bulunur.

Dicle: Bitlis Dağları’nın güney yamaçlarından doğar. Türkiye – Suriye sınırını oluşturduktan sonra Habur Çayı ile birleşerek Irak topraklarına geçer. Daha sonra Zap Suyu ile birleşir ve Basra Körfezi’ne dökülür. Üzerinde Devegeçidi Barajı bulunmaktadır.

Hazar Denizi’ne Dökülenler

Aras: Palandöken ve Kargapazarı Dağları’ndan doğar. İran’ın kuzey sınırını oluşturduktan sonra Azerbaycan topraklarında Kura ile birleşir ve buradan Hazar Denizi’ne dökülür.

Kura: Yalnızçam ve Allahuekber Dağları’ndan doğar, Ardahan Platosu’nu geçtikten sonra Gürcistan’a girer. Daha sonra Azerbaycan topraklarına girip Aras ile birleşir ve Hazar Denizi’ne dökülür.

Türkiye’deki Akarsu Havzaları

Akarsu havzalarının açık havza ve kapalı havza olmak üzere iki gruba ayrıldığından daha önce bahsetmiştik. Bu sınıflandırmaya göre akarsu havzalarımız şunlardır;

Açık Havzalarımız

Yeşilırmak, Kızılırmak, Seyhan, Ceyhan, Asi, Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes, Yenice, Sakarya, Susurluk, Fırat, Dicle ve Çoruh’tur.

Kapalı Havzalarımız

İç Anadolu Kapalı Havzaları: Tuz Gölü kapalı havzası, Konya kapalı havzası ve Afyon – Akarçay kapalı havzalarıdır.

Göller Yöresi Kapalı Havzaları: Burdur Gölü ve Acıgöl kapalı havzalarıdır.

Van Kapalı Havzası: Van Gölü ülkemizin en büyük gölüdür. Etrafı yüksek dağlarla çevrili olan göle birçok akarsu dökülmektedir.